«ادبیات انقلابی» یا «انقلاب ادبی»

امین‌پور: امروز سخن گفتن از این که شعر باید تعهد داشته باشد و التزام داشته باشد یا شعر باید بیرون از خودش هم هدفی داشته باشد، جزو سوالات جدی است. این سوال برای خودش پاسخی دارد که بی‌معنایی شعر برای چیست؟ آیا در این موارد فکر کرده‌ایم؟ به نظرم شعر ما در این دوره به بیراهه می‌رود من مخالف نوآوری در شعر نیستم در عین حال معتقد به تکرار کلیشه‌های کلاسیک و تکرار و تکثیر آن هم نیستم، یک زمانی داستان طرح و توطئه بود. اوج و فرود داشت. شخصیت‌پردازی داشت زاویه دید داشت و … ولی امروز در رمان نو این بحث‌ها دیگر کهنه شده و یا در شعر یک روز فصاحت بود و بلاغت بود، وزن بود و چیزهای دیگر، مثل لف و نشر، تضاد و تطابق و… هی سنگر به سنگر عقب نشینی کردیم و در این مسیر آزادی را گسترش می‌دهیم یعنی از آن اول که قصیده پدید آمده و از دل قصیده قطعه پدید آمده که آزادی بیشتری به شاعر می‌دهد.

یعنی قافیه‌پردازی‌اش نسبت به قصیده کمتر است بعد غزل پدید آمده که نسبت به قطعه باز هم آزادی بیشتری دارد، بعد مثنوی پدید می‌آید که آزادی دگرگون می‌شود و بیت‌هایش در ارتباط با قافیه متفاوت است و آزادی بیشتری به شاعر می‌دهد و بعد از این‌ها چهارپاره  پیدا می‌شود و همینطور الی آخر… تا می‌رسد به نیما که نمایی تعقیب بکنیم. به قول کانت که می‌گفت وقتی کبوتر در آسمان پرواز می‌کند احساس اصطکاک بال خودش با هوا او را اذیت می‌کند و مانع پرواز آسان کبوتر می‌شود و آرزو می‌کند که ای کاش هوا و فضا نبود تا در خلأ بتواند پرواز راحت داشته باشد، غافل از این که اگر این معنا ندارد، نتیجه می‌گیریم که شعر نباید کبوتر کانت بشود. آزادی در هنر را تا دلتان بخواهد می‌توانیم گسترش بدهیم اما باید آن قدر افراط نکنیم که آزادی در هنر منجر به آزادی از هنر بشود.

یعنی از هنر به ناهنر برسیم. باید دریابیم که تا کجا می‌توانیم آزادی در هنر را گسترش بدهیم. مرزی باید قائل باشیم یعنی ذات هنر برای خود الزاماتی دارد برای این که هنر باشد و ناهنر نباشد اگر هیچ ملاک و معیاری نباشد همه می‌توانند هنرمند باشند، همه می‌توانند سیال ذهن بنویسند، اگر سیال ذهن فقط بازتاب روح فردی به قول فروید و بازتاب روح جمعی به قول یونگ باشد. پس همه ناخودآگاه ما مثل هم هست و همه هنرمندیم، همه پس جیمز جویس باید باشند پس چرا نیستند؟ اگر صرفاً هنر رها شدن خودآگاهی و غرق شدن در ناخودآگاه باشد همه هنرمندند.

بالاخره ما معتقدیم ذات هنر اقتضائاتی دارد شعر جوهری دارد و «آناتی»‌ دارد که فعلاً دارد فراموش می‌شود ما یک پرسش بنیادین داریم که جوهر اثر هنری و ماهیت اثری هنرش تعریفش چه هست؟ تابرسیم به جوهر اثر هنری و ذات هنر، وقتی به اینجا رسیدیم که از اثر توقع اثر داریم، یعنی زمانی که من شعری را بخوانم با شعری که نخوانم فرقی در من ایجاد شود یا شعری را بسرایم یا شعری را نسرایم فرقی بگذارد و در این هستی من هنرمند چه چیزی را به هستی دارم می‌افزایم یا می‌کاهم آن زمان یقینا می‌توانیم بگوییم به ذات هنر ناب رسیده‌ایم منظور من این است که شما می‌فرمایید آیا بحران در شعر هست؟

من می‌گویم مشکل ما این نیست که ما بحران مخاطب داریم یا چرا مردم شعر نمی‌خوانند یا ناشران چرا شعر چاپ نمی‌کنند؟ یا چرا همه ناشران مولف شده‌اند؟ یا چرا همه پانصد هزار تومان می‌دهند ناشری کتابشان را چاپ می‌کند این مسائل به دنبال پرسش‌های بنیادی‌تری ایجاد شود ما نمی‌توانیم یقه مخاطب را بگیریم که چرا شعر نمی‌خوانی؟ نمی‌توانیم شاعر جوانی را مواخذه کنیم که چرا این جوری شعر می‌گویی؟ همه این مشکلات ریشه در جامعه دارد. جریان‌ها و موج‌هایی مختلف ادبی هم باید باشد تا به آن پرسش‌های اساسی و بنیادین پاسخ لازم داده شود.

اجازه نباید داد که من و شما را متقاعد کنند، هنرمند باید حداقل نسبت به آثار که خلق می‌کند شم انتقادی داشته باشد، تا به ارزیابی کارش بپردازد. مساله‌ای که الان داریم این است که هنرمند باید به این سوال‌ها هم بیندیشد البته نه به شکل سیستماتیک و حرفه‌ای و نظریه‌پردازانه بلکه به همان اندازه فطرت طبیعی خودمان که بالاخره این شعری که می‌خواهیم بگوییم یا گفته‌ایم حسی و «آنی»‌ در آن هست که اگر نبود دیگر اثر هنری نیست، دیگر شعر نیست، ببینید همیشه اشکال از گیرنده نیست که بگوییم لطفاً گیرنده‌های خود را تعمیر کنید.

نه گاهی اشکال از فرستنده است یعنی باید گفت به گیرنده‌های خود دست نزنید. برای این که اشکال از فرستنده است اعوجاج از فرستنده است باید دید آیا فرستنده اصلا چیزی می‌فرستد یا نه؟ بعضی‌ها هستند که خیال می‌کنند همین که مخاطب را مرعوب کردند به خیال تصرف ذهن مخاطب به اوج هنر رسیدند. به قول نیچه می‌خواهیم آب را گل‌آلود بکنیم تا عمیق‌تر بنماید، باید آبی در کار باشد یا سراب است؟ ما باید به اینجا برسیم که شعر تنها پارازیت نباشد هذیان نباشد مثالی بزنیم تلفن که اشغال باشد و تلفنی که خراب باشد چه فرقی دارد؟

در هر دو حالت شما نمی‌توانید با طرف مقابل ارتباط برقرار کنید درست است که شعر تلفن نیست وضع هوا را هم نمی‌خواهد گزارش بدهد. بالاخره ما با یک مخاطب فرضی می‌خواهیم چیزی را در میان بگذاریم و اثری بر ذهنش داشته باشیم و ارتباطی با او بگیریم که از عهده هنرهای دیگر برنمی‌آید اما چگونه؟ آیا شعر فقط هنجارگریزی است آیا شعر فقط نحوشکنی است؟ آیا شعر فقط بازی با زبان است؟ اگر این طور باشد که باید هر نوع متنی که هنجارگریزی دارد و ساختارشکنی داشت آن را شعر شمرد. هنر این نیست اگر این طور باشد تفاوت نقاشی پیکاسو با نقاشی‌های یک کودک در کجاست؟ آیا پیکاسو از ناتوانی به کوبیسم پناه برد؟ آیا پیکاسو آناتومی و طراحی اندام را نمی‌دانست؟ پس یک چیزهایی هست.