در سوگ موسیقی عزا

آداب و رسوم اقوام ایران‌زمین، جلوه‌های گوناگونی دارد که موسیقی در میان آنها طنینی پرشور دارد.شناخت موسیقی اقوام و ظرایف آوازی و سازی مردمانی که در اقالیم مختلف ایران زندگی می‌کنند، راهی بی‌واسطه برای آشنایی با آنهاست.موسیقی چنان در زندگی روزانه اقوام ایرانی تنیده شده که بی درک و شناخت آن نمی‌توانیم راه به جایی ببریم و دعوی شناخت اقوام ایرانی، بدون شنیدن و دمخور بودن با موسیقی آنها، دعوی بی‌معنا و بی‌منطقی است.اقوام ایرانی که در کوه و دشت و کویر و ساحل زندگی می‌کنند بنابه فرهنگ آموخته خود، با تفاوت‌ها و شباهت‌های بسیاری در اجرای آوازی و سازی، حال و قالشان را با موسیقی بیان کرده و می‌کنند.

موسیقی سوگ و اندوه یا به بیان دیگر موسیقی عزا، بخش جدایی‌ناپذیر از فرهنگ بومی مردمان ایران است که بنابه رخدادهای فردی و اجتماعی از سویی و دینی و اسطوره‌ای از دیگر سو، شکل و ساختار اجرایی منحصر به فردی در هر اقلیمی یافته است. اینجاست که میان موسیقی سوگ لرها و کردها و آذری‌ها و بلوچ‌ها و گیلک‌ها می‌توانیم تمایز قائل شویم.عاشورا و ماجرای جانگداز کربلا نیز موجد روایت‌های موسیقایی متنوعی در میان اقوام ایرانی شده است.

دسته‌بندی

آقای تورج زاهدی، در کتاب موسیقی عاشورا‌، موسیقی مذهبی در ایران را به چهار شاخه روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی، اذان و مناجات، تعزیه و شبیه‌خوانی تقسیم می‌کند. زاهدی تاکید می‌کند که منهای شاخه سوم، یعنی اذان و مناجات سه شاخه دیگر منحصراً به عاشورا مربوط می‌شود. وی روضه‌خوانی را مقدم بر تعزیه می‌داند که قبل از آن در ایران رواج داشته است. در مراسم روضه، اشعاری را که در سوگ و رثای سیدالشهداء سروده شده است با لحن بسیار محزون و غمناکی می‌خوانند. هدف از خواندن این اشعار، شریک کردن مستمعان در فیوضات ناشی از شهادت سرور شهیدان است و آواز خوش به این منظور به کار گرفته می‌شود که حاضران متأثر شوند و به گریه بیفتند.

هنر روضه‌خوانی به‌دلیل ارتباط تنگاتنگی که با شهادت امام حسین ؟ع؟ دارد همیشه توسط اهل منبر و موعظه اجراء می‌شود. همچنین از آنجا که اجرای روضه‌خوانی به هنر آواز بستگی تام دارد، اهل منبر می‌کوشند که هنر آواز‌خوانی و به تبع آن، همه گوشه‌های ردیف آوازی موسیقی ایران را فراگیرند تا در اجرای این هنر، کاملاً موفق از عهده برآیند و تأثیر بیشتری بر شنونده بگذارند. پیرو این خواسته اهل منبر به موسیقی روی می‌آورند و به آموختن گوشه‌های پیچیده ردیف آوازی ایران اقدام می‌کنند.

تاریخ موسیقی سوگ

دکتر هوشنگ جاوید درباره موسیقی سوگ می‌گوید: بسیاری از لالایی‌های ایرانی به زبان سوگ و سوگواری نیز قابل برداشت است، به‌طوری‌که شعرهای سوگ بسیار زیادی با آوای لالایی خوانده می‌شوند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بسیاری از لالایی‌ها بر اساس احساس‌های لحظه‌ای و خودجوش مادران شکل گرفته است، اظهار داشت: مادران مناطق مختلف با قرار گرفتن در محیط‌های مختلف تاثیرات محیطی را به زبان لالایی برگردانده و در گوش فرزند خود می‌خوانده‌اند.

وی با بیان اینکه موسیقی سوگ در کشور ایران دارای دو تاریخ متمایز است، اظهار داشت: تاریخ عمومی موسیقی می‌تواند به اندازه‌ای باشد که تمدن بشری در منطقه ایران وجود داشته‌، چرا که موسیقی سوگ در هنگام مرگ افراد نیز کاربرد داشته است.

دکتر هوشنگ جاوید همچنین در ادامه اضافه کرد: دوران اجرای اسطوره‌ای موسیقی سوگ یکی از جدی‌ترین تاریخ‌های موسیقی سوگ در سرزمین ایران به‌شمار می‌رود.وی با اشاره به اینکه نوع موسیقی سوگواری در ایران دارای تاریخ منحصر‌به‌فرد است، عنوان کرد: نمونه‌های موسیقی سوگواری دیرینه و تاریخی امروزه در آیین‌های سوگواری مناطق کشور مختلف دیده می‌شوند

این موسیقی پژوه ایرانی با بیان اینکه موسیقی سوگواری در ایران بیش از ۳ هزار سال قدمت دارد، اظهار داشت: مرثیه‌خوانی در ایران پس از ورود اسلام به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود که از جمله آنها می‌توان به مرثیه‌خوانی در روزهای عزاداری، مرثیه‌خوانی درباره مرگ، مرثیه‌خوانی حرم امامان و امام‌زادگان و مرثیه‌خوانی در شبیه‌خوانی و پرده‌خوانی اشاره کرد.

وی همچنین در ادامه اضافه کرد: پس از انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مرثیه‌خوانی در قالب‌های مرثیه برای شهدا و سران و بزرگان کشوری نیز شکل گرفته و به تقسیم‌بندی انواع مرثیه اضافه شد.

دکتر هوشنگ جاوید در برنامه ارغنون از شبکه رادیویی گفت‌‌و‌گو، با اشاره به انواع گونه‌های مرثیه‌خوانی در کشور، گفت: مرثیه‌خوانی با آواز تنها یکی از روش‌های مختلف مرثیه‌خوانی است که به واسطه آوازهای بومی و ردیفی ایرانی به‌صورت آواز خوانده می‌شوند.

وی همچنین در ادامه افزود: برخی از مرثیه‌ها همراه با ادوات موسیقی اجرا می‌شوند، به‌طوری‌که ادوات بادی، کوبه‌ای، سیمی زخمه و سیمی کششی و ادوات خود صدا اجرا می‌شوند.این موسیقی‌پژوه ایرانی با اشاره به اینکه مرثیه با توجه به باورهای دینی و اسلامی دارای سه تاریخ مجزاست، اظهار داشت: مرثیه‌های ازلی، صدر اسلام تا واقعه کربلا و مرثیه‌های کربلا تا به امروز سه بخش عمده تاریخی در پدیده مرثیه‌خوانی به حساب می‌آیند.وی همچنین ادامه داد: اولین مرثیه خوانی تاریخ در خصوص زنان از دقیقاً پس از مرثیه‌خوانی حضرت فاطمه زهرا (س) آغاز شده است.