نوع نوحه خواني هاي امروزي بايد متحول شود

راه‌نوا- اواخر ماه ذيحجه و در روزهايي که فاصله زيادي از عيد غدير نداشت، مي شد شور و شوق جوان هايي را ديد که به اتفاق بزرگترهاي محله، در پي يافتن فضايي براي برپايي چادرهاي پذيرايي از سوگواران و ميهمانان اباعبدالله(ع) بودند. چند نفري در حال سوار کردن داربستي بودند و گروهي چادر و خيمه ها را بنا مي کردند و عده اي هم محکم بودن و امنيت چيدمان ها را مورد بررسي قرار مي دادند. در اطراف چادرها با فاصله و کمتر از چادرهاي سبز رنگ، خيمه هاي سفيدي را مي توان ديد که ناخودآگاه بيننده را به سمت واقعه کربلاو خيمه عزيزان زهرا(س) رجعت مي دهد.

در جلوي اين چادرها، پرچم هاي سبز و قرمز در دست کودکان به اهتزاز در آمده بود، نمادهايي که نشان مي دهد باورهاي ديني و مذهبي در کشور ما نسل به نسل و سينه به سينه و از همان دوران کودکي و خردسالي در وجودمان نهفته است. اين يعني فرهنگ ايراني هيچگاه از مذهب و دين فاصله نداشته و هميشه در پي حفظ و گسترش اعتقادات راسخ حسيني است. اما امروزه گاهي شاهد آن هستيم که بعضاً تحريف هايي در آيين هاي مذهبي و سنتي ما وارد شده است. اين امر مي تواند، اطلاعات نادرست از رخداد هاي مذهبي و آييني را به نسل هاي بعد منتقل کند.

هوشنگ جاويد، پژوهشگر موسيقي نواحي و بنيانگذار جشنواره هاي مختلف موسيقي نواحي و آييني در ايران، اعتقاد دارد که نوع نوحه خواني  هاي امروزي بايد متحول شود. او مي گويد: تقليد ها بعضاً به قدري ناشيانه شده که هيچ تاثير معنوي برجاي نمي گذارند. جاويد در رابطه با اين مصاديق، رفتارها و گفتارهاي ذاکران و مداحان مجالس عزاداران حسيني(ع) بيشتر مي گويد که مشروح آن را در ادامه مي خوانيد:

بحث ما در خصوص موسيقي آييني است. به واقع اين شاخه از موسيقي چه تفاوت هايي نسبت به ساير شاخه ها دارند و در کل آن را به چند بخش مي توان تقسيم کرد؟
از منظر جامعه شناسي، آيين ها در هر جامعه به دسته ها ي مختلف تقسيم مي شوند و تعريف مشخصي دارند که اين تعاريف در علم جامعه شناسي و مردم شناسي شناخته شده است. موسيقي آييني هم به تناسب تنوع آيين ها متفاوت است و تعريف خاص خود را دارد. اما قدر مسلم اين است که موسيقي آييني آن نوع موسيقي است که عناصر و مولفه هاي آيين، دين و مذهب در آن حضور داشته باشد.

شبيه خواني مهمترين نوع روايت در شاخه پرده خواني است. آيا مي توان به صراحت گفت که شيوه اجرايي آن به لحاظ به کارگيري نغمه ها در يک نوع و شيوه عرضه مي شود يا انواع مختلفي دارد؟
در هنر پرده خواني رمزهايي وجود دارد. وقتي هنر شبيه خواني در ايران رواج مي يابد از راز و رمز و نوع آوازهايي که در پرده خواني وجود دارد بهره مي گيرند. يعني رمزهاي آوازي آنان متالم خواني است.
موضوعي که انتخاب مي شود بر اساس آشنايي با موسيقي آوازي ايران است. لحن ها يا به اصطلاح امروزي نغمه گويه هايي که انتخاب مي شود بايد به گونه اي باشد که مخاطب را به تالم و گريه بيندازد به اين روش مي گويند «متالم خواني» که با يک صداي معمولي اما درست انجام مي شود.
بخش ديگر به نام «متشبث خواني» است که در قالب يک شخصيت مثبت وارد مي شود و تمامي حالات لازمه را به بياني درست ادا مي کند و به گونه اي خود را به موضوع و رويداد نزديک مي گرداند که شنونده تحت تاثير قرار بگيرد. مانند رويارويي امام حسين(ع) و شمر. اما امروز به گونه اي بيان مي شود که گويا براي به گريه انداختن عده اي نمايش تصنعي اجرا مي کنند!

فکر مي کنم در پرده خواني شاخه ديگري هم با عنوان «متعاقب خواني» وجود دارد. اين شاخه بر اساس چه ويژگي هايي ارائه مي شود؟
«متعاقب خواني» يعني مطلبي که پرده خوان ها مي خوانند و با روشي درست و با تغيير لحن و چرخش ملوديک بسيار خوب مي توانند حاضران را امر به معروف و نهي از منکر کنند. البته اين روش را بعدها شبيه خوان ها نيز انجام مي دادند و از اين هنر استفاده مي کردند؛ هنري که امروزه هيچ شبيه خواني بخوبي از آن آگاهي ندارد و سراسر غلط و اشتباه اجرا مي شود.

يعني به صورت جدي نظارتي در اين حوزه وجود ندارد؟
خير. به طور دقيق نظارتي وجود ندارد، اما کانون و انجمن هايي در اين مورد راه اندازي شده است ولي به دليل شناخت نادرست و ضعيف بودن در بررسي هاي تاريخي و همچنين کمبود بودجه نتوانستند به يک بررسي تاريخي جدي برسند.
ما براي پيدا کردن تاريخ يک موسيقي موظف به ارائه سند هستيم به اين علت که نسل امروز و فردا از ما اسناد معتبر مي خواهند. يکي از اين سند ها سفرنامه هاي خارجي ها از دوره مغول و تيموري است که به ايران آمدند و در اين باره سفرنامه نوشتند که البته يک سري از آنها هنوز ترجمه نشده است.

پس در واقع از سفرنامه ها مي توان به عنوان مستنداتي براي شناخت جامع و کامل تر شاخه شبيه خواني نام برد.
دقيقاً همين طور است. زماني که مقتل خواني را پيگيري مي کردم از طريق يکي از سفرنامه ها متوجه شدم يکي از اين سفرنامه نويس ها در دوره شاه صفي به ايران آمده و شکل اجرايي مقتل خواني را در اين دوره نشان داده است. او درباره تعزيه خواني يا شبيه خواني از کنار صحنه که صحبت مي کند مي گويد: آن دوران از هيچ سازي استفاده نمي شد و تنها وسايل و ادواتي چون گهواره، اسب و تابوت که به آن شبيه داري سيار مي گويند، وجود داشته است. پس از آن در دوره زنديه هيچ اتفاقي از نظر موسيقي کناره يا شبيه خواني وجود نداشته حتي طبل و سنج.

در اواسط دوره زنديه يکي، دو نفر سفرنامه نويس گفته اند در بعضي از مناطق ايران هنري شبيه شبيه خواني اجرا شده است که متوجه شديم شبيه خواني داراي مدح بوده و ادوات موسيقي آن تنها يک طبل و کرنا بوده است. در دوره قاجار بحث ارکستر ها مطرح مي شود. فرانسوي ها و اروپايي ها در ايران ارکستر راه اندازي کردند و براي خودنمايي خود، دولت وقت اين ارکستر ها را وارد تکيه ها مي کند. سفرنامه نويسان در اين باره مي گويند: اين افراد آهنگ هاي خارجي اجرا مي کردند.

جالب است بدانيد که در آن دوره تعدادي از خانواده هاي اعيان، تمايل داشتند با اين فرهنگ جديد همگام شوند و فرزندان خود را به دسته هاي موزيک مي فرستادند تا سازهاي فرنگي چون ابوا، ساکسيفون يا کلارينت را ياد بگيرند. نکته مهم اين است که اکثريت اين خاندان هاي بزرگ بانيان تعزيه هم مي شدند و براي نشان دادن فرزندان خود آنها را وارد تعزيه مي کردند و از آنها مي خواستند به جاي شيپور يا سورنا از سازهاي غربي استفاده کنند. در واقع مجلس امام حسين(ع) بستري براي خودنمايي اين افراد به حساب مي آمد. اين امر نقطه آغازين تخريب است. به گفته بسياري از پژوهشگران چون استاد عنايت الله شهيدي نويسنده کتاب تعزيه و تعزيه خواني کنار مجالس تعزيه در دوران قاجار آهنگسازي و ساختن ترانه هم صورت مي گرفت. بعدها در دوران پهلوي اول مراسم تعزيه خواني و شبيه خواني ممنوع مي شود. در دوره پهلوي دوم اين مراسم در روستاها و شهرستان ها ادامه پيدا مي کند اما با اشتباهات بسيار.

دقيقاً عکس آن هم روضه خواني است که روضه خوان هيچگاه در زير صداي خودش از هيچ نواي موسيقايي استفاده نمي کند. اين شيوه خوانش هم در زيرمجموعه شبيه خواني قرار دارد؟
شبيه خواني نوعي روضه خواني هنري ارتقا يافته است. ما در شبيه خواني بايد با استفاده از گوشه هاي آوازي ايراني، يک هنر متعالي تر و يک کلام متعالي را براي بيان يک رويداد به اجرا بگذاريم و براي جدي بودن آن بايد از تمام اين تزئينات و زينت پرهيز کنيم. متاسفانه امروزه عده اي بر اين باورند اگر فردي در زير صداي خود کلارينت يا ابوا بنوازد کار خود را به زيبايي اجرا کرده است. در حقيقت اين روشٰ، خوانندگي است نه شبيه خواني.

يک اثر موسيقي مذهبي چه مولفه هايي بايد داشته باشد؟ آيا در کشور ما براي اين نوع موسيقي از مولفه هاي درست و منطقي استفاده شده است؟
متاسفانه در کشور ما تا به امروز به درستي ترکيب موسيقي مذهبي وجود نداشته است. اگر به موسيقي غرب توجه کنيد خواهيد ديد موسيقي مذهبي يا سوگ بخوبي مشخص شده است اما در ايران چنين تفکري به صورت علمي نداشته ايم و اگر اثري پديد آمده زاييده ذوق اين عزيزان است که بيشتر حالت آزمايشگاهي دارد و نمي توانيم بگوييم يک چارچوب مشخص براي آن تعريف شده است و اکثر چيزهايي که پخش مي شود بيشتر حالت اروپايي دارد.

کلام در اين نوع موسيقي چه ميزان مي تواند اثر گذار باشد؟
بخش عمده موسيقي مذهبي کلام و موضوع است. شبيه خوان، ذاکر يا نوحه خوان بايد بر اساس متني که به عنوان زبان حال وجود دارد بيان کنند. چون زبان حال نويسي بسيار داراي اهميت است و بين نوحه و مرثيه فاصله ايجاد مي کند. نوحه، فرعي از مرثيه است و حالت جدي ندارد. گوناگوني و تنوع در نوحه بسيار است و از نظر متني به شکل نيمايي نزديک تر است اما مرثيه شکل فاخر ادبي دارد.

شما از جمله منتقدان شيوه نوحه خواني حال حاضر در کشور هستيد و در کتابي هم نظراتتان را به طور کامل شرح داديد. آيا هنوز هم اعتقاد به اجراي نادرست نوحه خوان ها داريد؟
بله. هنوز هم بر اين باورم که در اغلب مواقع شيوه نوحه خوان هاي امروزي صحيح نيست و همان طوري که شما هم به آن اشاره کرديد نخستين کسي بودم که در کتاب «مداحي چگونه؟» اين مساله را رسماً اعلام کردم و متاسفانه بعدها متوجه شدم يکي از نوحه خوان ها دانسته يا ندانسته روي موسيقي غربي شعري گذاشته و با آن نوحه خواني مي کند. فرهنگ ايران ضمن قوي بودن، چون با مذهب و دين آميخته است دشمن براي آن نقشه هاي فراواني کشيده و براي نابود کردن آن راه حل هاي زيادي دارد چون مي داند فرهنگ اين قسمت از آسيا چه درونمايه و ريشه اي دارد و براي خشکاندن اين ريشه معنوي اين هنر و فرهنگ از کار ننشسته است.

آيا مي توانيم بگوييم که در بسياري از مواقع مراثي از شاخصه ها و اهدافشان تا حدي جدا شده و به سمت موسيقي ريتميک مي روند؟
از آغاز دهه 50 به دلايلي که فعلاً مجال طرح آنها نيست ريتميک تر شد. خيلي از پيران نوحه خوان با اين موضوع مخالفت مي کردند و حتي خواندن آن حرام اعلام شد.
پس از آن سبک دوخواني به وجود آمد که پديد آورندگان آن، دو اصفهاني بزرگ به نام سيد احمد قوام و استاد حسين حميدي بودند که شاگردان استاد بزرگي چون تاج اصفهاني بودند. اين افراد در آن دوره نوحه ها را به صورت دوخواني اجرا مي کردند و آشنايي خوبي با موسيقي رديفي و دستگاهي داشتند. حتي شيوه مولودي خواني را اين افراد جا انداختند و شکل جديدي به موسيقي مذهبي وارد کردند. بعد از انقلاب عده اي از شيوه اين افراد استفاده کردند و شد آنچه امروزه مي بينيد.

براي ماندگار شدن نغمات نوحه و مرثيه چه پيشنهادي داريد؟
بحث موسيقي مذهبي با نوحه هاي مذهبي جداست. موسيقي بي کلام است آنچه کلام دارد نوحه است و اگر موسيقي در کنار آن بيايد سوگ ترانه است. به اعتقاد من جريان نوحه و مرثيه بايد کاملاً علمي شود و در دانشگاه آموزش داده شود.