احساس غرور موسیقی بعد از آزادی بزرگ

.
عملیات آزاد سازی خرمشهر به عنوان مهمترین هدف عملیات بیت‌المقدس در دوران 8 سال دفاع مقدس سرانجام در روز سوم خرداد 1361 پس از 578 روز اشغال رژیم بعثی صدام و جان فشانی های رزمندگان اسلام نتیجه داد و این شهر مهم  و استراتژیک آزاد شد. به طور حتم آزادسازی خرمشهر و این حماسه معنوی نظامی نقطه عطفی در تاریخ 8 ساله جنگ نابرابر ایران و عراق شناخته می شود. واقعه ای که از آن در این چند ساله به عنوان نمادی از پیروزی، مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن یاد می شود. رویدادی که در تقویم رسمی ایران به عنوان روز مقاومت، ایثار و پیروزی نامگذاری شده است.

بدون تردید و بی هیچ مقدمه ای باید بر این باور باشیم که حماسه با شکوه آزادسازی خرمشهر شاید ماندگار ترین، زیباترین و حماسی ترین برگ صفحه تاریخ 8 سال دفاع مقدس ماست. صفحه ای که روایت آن به دور از کلیشه‌ها، بیانیه‌ها، نوشته‌ها و آثار نوشتاری و شنیداری متعدد در همه حوزه‌های فرهنگی هنری واقعا هنری مردانه و  قدرتمند می خواهد، هنری که بتواند به سهم خود در بازنمایی روایت و عظمت این واقعه تاریخی و اعجاب برانگیز نقش موثری در انتقال پیام واقعی آن به نسل جوان‌تر داشته باشد. نسلی که این روزها و شاید بهتر بگوییم این سالها به شدت نیازمند تکانی اساسی در روح و جان خود است. جانی که در آن روزهایی که بوی جنگ و باروت می داد با فرشتگان الهی آنچنان ضیافتی را برپا کرد که خرمشهر از دست دشمن آزاد شد و  نوای الله اکبر جان‌های آن دوران بود که بوی باران و آسمان را مهمان فرشی کرد که عرش میزبان آن بود.

و حالا بعد از آزادسازی خونین شهر رزمندگان با وفای ایرانی پس از این آزادی شیرین در مسجد جامع خرمشهر نماز را اقامه می کنند و این خبر با همان صدای آشنای گوینده رادیو که می گفت « شنوندگان عزیز توجه فرمایید، شنوندگان عزیز توجه فرمایید، خونین شهر، شهر خون و قیام، آزاد شد» به همه جای ایران مخابره می شود. حالا نوبت یک نوای قدیمی عاشورایی است که این بار از دل و جان فرهنگ این سرزمین که ملودی آن قبل ها توسط جهانبخش کردی زاده (بخشو) در بوشهر به مناسب عزاداری حضرت سید الشهدا خوانده می‌شد، این بار با نوای غلامعلی کویتی پور به گوش ما می‌رسد.  «ممد نبودی ببنی شهر آزاد گشته، خون یارانت پر ثمر گشته …». حالا فقط می خواهی چشمانت را ببندی و به این نوا بارها و بارها گوش کنی و خودت را بسپاری به یکی از ماندگارترین نواهایی که خیلی ها را با خود به آسمان برد و شاید این بهترین نوایی باشد که می تواند تلخی های جنگ را کم کند.

به هر ترتیب نوحه «ممد نبودی» که بهانه اصلی این نوشته برای بازنمایی موسیقی های ساخته شده بعد از حماسه آزاد سازی خرمشهر است، به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران موسیقی حماسی و موسیقی نواحی نقطه آغازین حرکتی بود که بعدها از آن به عنوان مقدمه موسیقی مقاومت نام می‌برند. موسیقی‌ای که هر ساله آن هم در ایام خاص به آن توجه می شود و در ایام دیگر به خوابی عمیق و زمستانی فرو می رود.

قطعه ها و آثاری که در این نوشته معرفی می شوند، فقط نمونه هایی از موسیقی هایی هستند که پیرامون حماسه آزادسازی خرمشهر تاکنون ساخته شده و مورد توجه بیشتری قرار گرفته اند. البته در طی سالهای اخیر تعدادی از خوانندگان فعال در حوزه موسیقی پاپ و سنتی نیز دست به تولید تک آهنگ هایی پیرامون این واقعه تاریخی زده‌اند که در این گزارش به معرفی تعدادی از آنها پرداخته شده است.

.

نوحه «ممد نبودی» از شاعرانگی مردم بوشهر  تا نشان یک شهر

نوحه «ممدنبودی ببینی» که در سالروز آزادسازی خرمشهر با صدای غلامعلی کویتی پور پخش شد در اصل به یک ملودی بوشهری باز می گردد که مدت ها قبل  توسط جهانبخش کردی زاده ملقب به «بخشو» در ایام عزاداری حضرت سید الشهدا خوانده می شد. البته اصل آن با شروع مطلع «لیلا بگفتا ای شه لب تشنه‌کامان/ دستم به دامان، آقا الامان» آغاز شده است. این در حالی است که ناصر تقوایی سال 1349 با ساخت مستند «اربعین» که ارائه تصویری شاعرانه از مراسم سوگواری در بوشهر بود، این نوای زیبای کردی‌زاده را به مخاطبان معرفی کرد.

اما سوم خردادماه 1361 وقتی خرمشهر آزاد شد فردی به نام جواد عزیزی که او نیز یکی از رزمندگان بود، با سرودن شعری در سوگ شهید محمد جهان آرا فرمانده سپاه خرمشهر، ملودی آن را با همان نوحه زیبای بخشو مطابقت داد که خوانش این سرود حماسی نیز به غلامعلی کویتی پور از مداحان معروف آن زمان جنگ سپرده شد.

این ملودی در زمان انتشار به شدت با استقبال مردم روبه رو شد به طوری که هنوز هم این نوای حماسی به عنوان یکی از مهم ترین نشانه های شهر خرمشهر به لحاظ فرهنگ شفاهی دوران دفاع مقدس محسوب می شود و شاید خواننده ای که این مطلب را می خواند بر این باور باشد که اگر زمانی وارد این شهر شود، شاید این نوا از جمله اولین هایی باشد که در ذهنش متبادر می شود.

این ملودی به قدری بر دل و جان مردم نشسته بود که سال بعد از تولید این نوحه حماسی، محمدرضا علیقلی آهنگساز بسیاری از مجموعه های تلویزیونی و سینمایی این نوحه را در قالب ارکسترال تولید و با صدای مسعود کرامتی به علاقه مندان موسیقی معرفی کرد.

.

«پوئم سمفونی های خرمشهر و حلبچه» یادگاری از کامکارها  

«پوئم سمفونی های خرمشهر و حلبچه » هم یکی از آثار ماندگار موسیقایی در زمینه حماسه آزادسازی خرمشهر است که پاییز سال 90 به آهنگسازی هوشنگ کامکار و خوانندگی بیژن و ارسلان کامکار و ایرج رحمانپور توسط موسسه «آوای باربد» روانه بازار موسیقی شد.

هوشنگ کامکار در توضیح این آلبوم موسیقایی گفته است:

به عنوان یک موسیقی‌دان ایرانی در قبال فجایعی مانند جنگ در خرمشهر و بمباران حلبچه که به جرات می‌توان آن‌ها را وقایع جهانی نامید، احساس مسئولیت کردم و آنچه در توان موسیقایی دارم برای زنده نگه داشتن خاطره آن‌ها در دل نه تنها ایرانیان بلکه جهانیان بصورت پوئم سمفونی بسازم. داستان اشغال خرمشهر و شجاعت دلیرمردان جنوب برای دفاع از میهن، ناموس و آرمان‌های خود بر کسی پوشده نیست .مردانی که زندگی خود را در این راه فدا کردند تا سرزمینشان آزاد و دیگران در آسایش و امنیت به زندگی خود ادامه دهند. داستان دلیرمردانی که در کوچه‌های خرمشهر از بامی به بام دیگر مردانه جنگیدند و از وجب به وجب آن با دستان خالی و اندک سلاح دفاع کردند. فاجعه حلبچه نیز به راستی دردناک‌ترین تراژدی در تاریخ انسان و واقعه دهشتناک جهانی به شمار می‌آید که دل هر انسان شرافتمندی را به درد می‌آورد که متآسفانه در ماندگاری و ثبت این نسل کشی چندان اقدام جدی از سوی هنرمندان داخل و خارج نشده است. کودکان و زنان و مردان بیگناهی که بدون دفاع در زیر بمب‌های شیمیایی صدام در کوچه‌ها و خیابان‌ها جان سپردند. مادران و پدرانی که کودکان شیرخوار خود را بغل گرفته و افتاده بر زمین جان سپردند و جان داران دیگر نیز خشکیده بر زمین ماندند  نوشتن «افسانه خرمشهر و حلبچه» در این راستا و به منظور ثبت گوشه‌ای از این فداکاری‌ها و رنج‌ها در اسفندماه ۱۳۸۹ به پایان رسید که شامل دو پوئم سمفونی خرمشهر و حلبچه است.

پوئم سمفونی، اثری است نسبتاً کوتاه و عنوان‌دار که برای ارکستر سمفونیک در یک موومان (بخش) بر اساس داستان یا عنوان خاصی در چند قسمت مختلف و بهم متصل نوشته می‌شود. قسمت‌های مختلف دارای حالات و تمهیدهای گوناگون هستند و هر یک تم‌های مشخصی بر اساس عنوان یا داستان‌های مورد نظر دارند. «پوئم سمفونی خرمشهر» به سبک موسیقی ملی ایران برای ارکستر سمفونیک سازهای نی، عود و دف، گروه کر و آواز سلو بر اساس ملودیهای محلی و نوحه‌های جنوب تصنیف شده است.

در این اثر حالات سوگواری، درگیری‌های جنگ، شادی‌ها و پیروزی در کوچه‌ها و غم و اندوه از دست رفتگان به صورت بیان تصاویر صوتی، به نمایش درآمده‌اند ولی آنچه مهم است برداشت‌ها و تآثیرات و عکس العمل‌هایی ناشی از شنیدن آن‌ها در هر شنونده است. «پوئم سمفونی حلبچه» نیز در چند قسمت تصنیف شده است که به همدیگر متصل هستند. قسمت اول طرح نقشه و توطئه است و قسمت دوم بمباران شیمیایی و قسمت سوم که در وسط قرار دارد، سوگواری و مرثیه است که در آخرین قسمت آزادی و امید را تداعی می‌کند .تم‌های فولکلوریک کردی به صورت‌های گوناگون و تغییر یافته در تمام قسمت‌ها احاطه دارند، خصوصاً ملودی بسیار قدیمی هورامی که هسته مرکزی است و به قسمت‌های مختلف وحدت ملودیک و ساختاری بخشیده است.

کلیه تدابیر موسیقیایی که شرح آن در پوئم سمفونی خرمشهر رفت در این اثر هم به کار گرفته شده‌اند. جدال و کشمکشهای جنگ، ترس و اضطراب و مویه و زاری، درد و غم و نیز امید به آینده به صورت‌های مختلف و متضاد در کنار همدیگر و در ارکستر به نمایش گذاشته شده‌اند .قسمت آوازی گروه کر که بر روی ملودی هورامی نوشته شده‌، 3 بار با اشعار مختلف به عنوان عامل وحدت در فرم در مکان‌های مختلف تکرار شده‌اند و کنار هم قرار دادن میزان بندی‌های مختلف در این قسمت تنوع خاصی بدان بخشیده است. در قسمت وسط سوگواری از 3 نوع آواز «موره» که کردها در مراسم سوگواری و عزاداری عزیزان از دست رفته بر مزارشان می‌خوانند، استفاده شده است.

در قسمت پایانی هم با توجه به حالت شور و هیجان و امید به زندگی بار دیگر «تم یادآور» هورامی بصورت خلاصه شده در عمق ارکستر توسط آبوا (سازی بادی) در چند میزان انتهای اثر برای آخرین بار درد به جای مانده از واقعه را با شادی و امید به آینده درهم می‌آمیزد.

.

بنیاد حفظ آثار و «سمفونی حماسه خرمشهر» مجید انتظامی

یکی دیگر از آثار موسیقایی که پیرامون حماسه آزاد سازی خرمشهر تولید شده آلبوم « سمفونی حماسه خرمشهر» اثر مجید انتظامی است که سال 91 توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس تولید شد.

موسیقی «حماسه خرمشهر» دارای چند موومان است. در آغاز موومان اول، ویولن ها و ساز هورن به آرامی و به همراه آکوردهای ساده به بیان آرامش موجود در گستره شهر می پردازند و با برخاستن ترومپت و تیمپانی آرامش از شهر گریخته و جای خود را به هراس و اضطراب می سپارد. رفته رفته به وسیله ترومبون ها و سازهای زهی و در انتها هورن ها، این نوا اوج می گیرد تا آنجا که هجوم بیگانگان به شهر در آن حس می شود. سازهای زهی و چوبی به وسلیه کروماتیک هایی که اجرا می کنند، راویان این حمله اند و سازهای مسی و کوبه ای به بیان خشونت بی حد و حصر که بر خرمشهر رفته است، می پردازند. در این قسمت از هارمونی های پیچیده تری استفاده شده است. آکوردهای دی سونانس (نا مطبوع) به همراهی کروماتیک‌های زهی و سازهای کوبه ای خشنوت مذکور را به اوج می رسانند و در پایان نخستین موومان به ضربه گانگ، خرمشهر اشغال می شود.

نوای آرام باس ها آغازگر دومین موومان این قطعه هستند. سپس ویولن ها به همراهی ناله خوانندگان کر از کوچ مردمان آواره و دردمند می گویند، از خاطرات عزیزان از دست رفته و دوری از خانه و کاشانه و آوارگی از شهر. ناله کر به همراه «ابوا» حاکی از بی گناهی و درماندگی مردم شهر است و آکوردها کم کم خبر از خاموشی شهر و ویرانه های خون آلود و پر دود آن می دهند. در انتهای این قسمت باس ها و تیمپانی و ضربه های کوتاه ارکستر، نوید زندگی و خروش می دهند. مردم برخاسته اند و سازهای ضربه ای جنوب با سنج و با ریتمی شاد با همراهی سازهای کوبه ای و زهی نوید دستیابی مجدد به خرمشهر را سر می دهند.

مردم خود را آماده دفاع می سازند به امید آزادی خرمشهر. در این نوید ملودی و ویولن ها و ضربات سازهای مسی هم نوا فریاد می کنند. با سکوت سازهای ضربه ای و مسی، کنترباس و ویولن سل و آلتو به بیان ترس و خفقان دشمن می پردازند و این وهم رفته رفته اوج پیدا می‌کنند. تا اینکه شیپور حمله ایرانیان به صدا در می‌آید و در پی آن ترومپت ها و هورن ها و در انتها ترومبون و توبا نوای حمله در می آورند. کر نیز در ابتدا به صورت باس و سپس تنور و بعد آلتو و سوپرانو با آکوردها، مقطع اراده مردم را در باز پس گرفتن شهر تداعی می کنند.

صف آرایی نیروهای خودی به وسیله سازهای مسی و چوبی بیان می شود. حمله دفاعی آغاز می شود. سازهای ضربه ای، ترومبون ها و باس ها سخن از چگونگی حمله می رانند و صدای ترومپت ها و هورن ها فضای موسیقی را جان می بخشد. آکوردهای مطبوع این قسمت به نوعی به کار گرفته شده اند که برای شنونده قابل درک باشند. خط های کنتر پوآن با اجرای سازهای مسی و زهی و قابلیت سازهای چوبی بازپس گرفتن خرمشهر را ندا می دهند. در این بخش همراهی صدای تانک ها و مسلسل ها با موسیقی حکایت این نبرد سرنوشت ساز را در خود دارد  و در انتهای موومان پایانی، فانفار پیروزی به وسیله سازهای مسی اجرا می شود و صدای دف شادی این پیروزی را به اوج می رساند که « خرمشهر آزاد شد».

.

خوانندگان دیگری که برای خرمشهر خوانند

طی این سالها نیز با ورود سیلی از خوانندگان به  جریان رسمی فعالیتهای موسیقایی، بودند هنرمندانی که با انتشار تک آهنگ هایی به نوعی سعی داشتند دین خود را به حماسه آزاد سازی خرمشهر ادا کنند. البته در این بین تعدادی آلبوم موسیقایی هم توسط حوزه هنری و دیگر نهادها منتشر شده که در بین آنها قطعاتی درباره حماسه خرمشهر تولید شده اند.

علیرضا عصار با قطعه «خرمشهر»، محمد اصفهانی با قطعه «فاتحان خرمشهر »، محمدرضا عیوضی با قطعه « خرمشهر»، محمود جهان با قطعه «یاد خرمشهر»، سعید شهروز با قطعه «غروب سرخ»، مانی رهنما با قطعه «خونه ام جای دشمن نیست»، بهرام پاییز با قطعه «خاک خرمشهر»، امیر تاجیک با قطعه «قصه مردای مرد»، نیما مسیحا با قطعه « ترانه فتح»، مهدی یغمایی با قطعه «خاک تن خسته»، بهنام صفوی با قطعه «خاک تب دار»، قاسم افشار با قطعه «خاک وطن»، علی لهراسبی با قطعه « وطن »، محسن چاووشی با ترانه های «مام وطن»، «نخل های بی سر»، « بازار خرمشهر» و محمد علیزاده با ترانه «شهر عشق» از جمله خوانندگان صاحب نامی هستند که طی سالهای اخیر در حوزه موسیقی پاپ آثاری را در تجلیل از حماسه آزادسازی خرمشهر به صورت شخصی یا با حمایت نهادهایی چون مرکز موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما تولید کردند.

.

منبع: مهر