از «اخراجی ها» تا «معراجی ها»

یک: موسیقی نقشی مهم و تعیین کننده در عالم هنرهای نمایشی ایفا می کند. معمولا فیلم های سینمایی، مجموعه ها و برنامه های تلویزیونی، مستندها و … از عنصر موسیقی به شکلی مشهود استفاده می کنند و بعضا برخی از موسیقی های ساخته شده برای این گونه محصولات، به مرور زمان از خود آن اثر تصویری، شهرت بیشتری پیدا می کنند.

تولید قطعات با کلام برای فیلم های سینمایی و سریال های تلویزیونی طی 15 سال اخیر در سینما و تلویزیون کشورمان، رواج بیشتری پیدا کرده است و بخش قابل توجهی از آثار، دارای یک یا چند قطعه موسیقی با کلام هستند.

دو: مسعود ده نمکی، کارگردان و نویسنده نام آشنای سینما و تلویزیون، از همان نخستین مستندش که “فقر و فحشا” نام داشت، توانست نظرمخاطبان را به سوی آثارش به شدت جلب نماید و تمامی آثار ساخته شده توسط وی طی یک دهه اخیر دارای مخاطبان بسیار زیادی بوده اند و معمولا فیلم های سینمایی وی به عنوان پرفروش ترین فیلم های سال و حتی پرمخاطب ترین فیلم های تاریخ سینمای ایران محسوب می شوند و در این راستا، “اخراجی های دو” پرفروش ترین فیلم سینمایی تاریخ سینمای ایران لقب گرفت و بعید است در آینده ای نزدیک اثری بتواند رکورد فروش آن را جابه جا نماید.

سه: ده نمکی در تمامی آثارش علاقه خود به موسیقی را بروز داده است و موسیقی در همه این آثار نقش ویژه ای دارند. نوای ساز آکاردئون در تمامی آثارش حضوری مشخص و پررنگ دارد که نشان از علاقه ویژه این کارگردان به این ساز است و همچنین نوازندگان خیابانی که معمولا نونهال و نوجوان هستند و به نواختن سازهای آکاردئون و تنبک و بعضا تیمپو در خیابان های شهرهای بزرگ می پردازند نیز در اغلب آثار ده نمکی حضوری مداوم دارند و به نوعی به یکی از نشانه های آثار این کارگردان مبدل شده اند.

چهار: کارگردان خبرساز سینمای ایران، از همان ابتدا برخی قطعات مهم موسیقی را که مرتبط با مضمون آن اثر تصویری بودند، در بخش های پایانی مستندهایش گنجاند و این چنین معنا و مفهوم موردنظر خود را به مخاطبان منتقل می ساخت. بر این اساس، در اولین مستند ساخته شده توسط مسعود ده نمکی که “فقر و فحشا” نام داشت از قطعه مشهور “خیابان خوابها” با صدای علیرضا عصار که مضمونی سیاسی – اعتراضی دارد، استفاده شد. همچنین در مستند دوم ده نمکی که با عنوان “کدام استقلال کدام پیروزی؟” نمایش داده شد، از قطعه “تیتر روزنامه” با اجرای مجید اخشابی که مضمونی اجتماعی – انتقادی داشت، بهره برد. البته این دو قطعه پیش از تولید این مستندها ساخته و منتشر شده بودند و در این دو مستند، صرفا از این قطعات مجددا استفاده شده بود.

حتی در مستند “اخراج اخراجی ها” که در سال 86 ساخته شد و به پشت صحنه فیلم “اخراجی های یک” می پرداخت نیز دو تیتراژ با ساختار رپ – پاپ و با لحنی طنز با صدای خواننده ای گمنام اجرا گردید.

ترانه‌ی خیابان خواب‌ها با صدای علیرضا عصار:

دانلود

ترانه‌ی “تیتر روزنامه” با صدای مجید اخشابی:

دانلود

پنج: فیلم سینمایی “اخراجی ها” در سال 1385 اولین تجربه ده نمکی در عرصه سینما بود. آهنگسازی این اثر توسط “فریدون شهبازیان”، انجام گرفت و این آهنگساز مشهور و باسابقه، اثری برای این فیلم خلق نمود که در آثار بعدی ده نمکی به نوعی این ملودی جریان مداوم دارد و بسیار شنیده شده است و می توان آن را به عنوان امضای موسیقایی آثار ده نمکی معرفی کرد. در این اثر هم آکاردئون ساز محوری بود و بارها در طول این فیلم و قطعه پایانی آن مورد استفاده قرار گرفت. گفتنی است، تیتراژ پایانی “اخراجی های یک” با صدای محمد اصفهانی، آهنگسازی و تنظیم فریدون شهبازیان و ترانه ای سروده ناصر فیض در ساختار موسیقی پاپ، مرتبط با مضمون اثر که حکایت اعزام چند جوان با تفکر و رفتاری خاص به جبهه ها بود، ساخته و اجرا گردید. قطعه در فضایی ملایم و احساسی جریان داشت و حتی آلبوم مستقل موسیقی این اثر نیز روانه بازار موسیقی کشور شد.

تیتراژ پایانی “اخراجی های یک” با صدای محمد اصفهانی:

 دانلود

متن ترانه اخراجی های یک:

دنیا رو با همه ی خوب و بدش

با همه زندونیای ابدش

پشت سر گذاشتن و رها شدن 

رفتن و سری توی سرا شدن  

واسشون تو بند دنیا جا نبود 

دنیا که جای پرنده ها نبود

پشت سر گذشته های بی هدف 

پیش رو لشگر آرزو به صف

تو بهشت آرزو گم نشدن 

آدم حسرت گندم نشدن

وقتی موندن تو غبار زندگی 

پر کشیدن از حصار زندگی

زنده موندن واسشون بهونه بود 

زندگی بازی بچه گونه بود

یه صدا می خوندشون سمت خدا 

با سکوتشون رسیدن به خدا

 شش: پس از موفقیت اخراجی ها و میزان استقبالی که از این فیلم سینمایی از طرف مردم در اکران عمومی آن صورت گرفت، ده نمکی تصمیم گرفت سری دوم این فیلم را نیز بسازد که در ادامه فیلم “اخراجی های دو ” در سال 1387 با محوریت موضوع آزادگان تولید گردید. در این فیلم “امیر توسلی” به عنوان آهنگساز انتخاب شد و فیلم اگرچه تیتراژ پایانی با کلام نداشت ولی برای بخش های انتهایی آن قطعه معروف “ای ایران” توسط این موزسین مجددا تنظیم شد و به صورت همخوانی دسته جمعی اجرا و پخش گردید.

هفت: نخستین مجموعه تلویزیونی ده نمکی در سیما،”دارا و ندار” نام داشت که در نوروز 89 به روی آنتن شبکه تهران رفت. این سریال که به موضوع اختلاف طبقاتی می پرداخت، دارای دو تیتراژ با کلام بود.

تیتراژ نخست این سریال با ملودی ساخته شده توسط مجید اخشابی و تنظیمی از پیروز ارجمند اجرا گردید. بیژن ارژن ترانه سرای این قطعه بود و اثر با صدای مجید اخشابی اجرا شد. این اثر ریتمیک در مجموع قطعه ای قابل قبول بود و تلفیق بسیار مناسب کلام و ملودی به خصوص در بخش ترجیع بند در آن کاملا مشخص بود و نقطه قوت اصلی آن محسوب می شد.

 تیتراژ نخست این سریال با صدای مجید اخشابی:

دانلود

متن ترانه آغازین سریال دارا و ندار:
 

ای گلِ بارون حرف بهارو بزن

چشماتو وا کن چشمه ماه و بیار

رو تن آینه قصه ی آه و نکش

خنده به خنده آخر راهو بیار

کاشکی بگیره رنگ فراموشی 

اونکه همیشه از همه بی خبره

اونکه تموم آرزوهاش دنیاس 

لحظه ی آخر دنیا رو چند می خره

دنیا یک روزنامه اس ، با تیتری بهاری 

که یک شب تو ایستگاه ، اونو جا می ذاری

توی این چرخش روز و روزگار 

یکی صبر و یکی ابر نوبهار

یکی دارا شده یکی ندار 

همه ی ستاره ها دنبال کار

همچنین تیتراژ پایانی سریال دارا و ندار نیز توسط مجید اخشابی اجرا شد. در این قطعه شعر مولوی بر روی ملودی تاجیکی – افغانی قرار گرفت و پیروز ارجمند نیز به تنظیم آن پرداخت. این اثر از فضایی ملایم و محزون برخوردار بود و از سازهایی چون ویلون، طبلا و آکاردئون در آن استفاده شد و کلام آن کاملا با مضمون سریال مرتبط بود و در مجموع اگرچه اثر رنگ و بوی چندان ایرانی در بخش تنظیم نداشت، ولی در وضعیت قابل قبولی ساخته و اجرا شده بود.

تیتراژ پایانی سریال دارا و ندار با صدای اخشابی:

دانلود

متن شعر انتهایی سریال دارا و ندار:
 

باز آمدم، چون عید نو، تا قفل زندان بشکنم

این چرخ مردم خوار را، چنگال و دندان بشکنم

خوان کرَم گسترده ای، مهمان خویشم بُرده ای

گوشم چرا مالی اگر، من گوشه ی نان بشکنم

گشتم مقیم بزم او، چون لطف دیدم عزم او

گشتم حقیر ماه او، تا ساق شیطان بشکنم

چرخ ار نگردد گِرد دل، از بیخ و اصلش برکنم

گردون اگر دونی کند، گردون ِگردان بشکنم

باز آمدم، چون عید نو، تا قفل زندان بشکنم

این چرخ مردم خوار را، چنگال و دندان بشکنم

هشت: سه گانه اخراجی ها در سال 89 تکمیل شد و فیلم سینمایی”اخراجی های سه” با مضمون انتخابات و با حال و هوای کمدی و با رویکردی انتقادی تولید و اکران گردید. این اثر سینمایی نیز دارای تیتراژ با کلام پایانی بود که این بار به شکلی ویژه تر این کار صورت گرفت. بر این اساس، در سکانس پایانی، نماهنگی تولید شد که گروه ارکستر و خواننده اثر به اجرای این قطعه پرداختند و در نسخه نهایی نیز این اجرای ویژه گنجانده شد که تا به امروز در کمتر اثر سینمایی چنین اجرایی با حضور نوازندگان و خواننده به صورت نماهنگ تولید شده است.

این قطعه با سروده ای از “محمدحسین جعفریان” همراه شد که البته این شاعر در سال 1369 این شعر بلند را سروده بود که در سال های بعد این مثنوی به بیش از 100 بیت رسید و برخی از ابیات این شعر سیاسی – اعتراضی که به سال های دفاع مقدس نیز می پرداخت در این اثر سینمایی اجرا گردید. گفتنی است، جعفریان در گفت و گویی درباره این مثنوی خاص گفته بود که این اثر را در محضر رهبر معظم انقلاب نیز اجرا کرده و همچنین صادق آهنگران بخشی از این شعر را قبلا اجرا کرده بود.

خواننده این قطعه “بهنام صفوی”، خواننده جوان پاپ بود. “بهنام ابطحی” هم آهنگساز و تنظیم کننده این اثر بود و هم ساخت موسیقی متن فیلم “اخراجی های سه” را برعهده داشت.

درباره این قطعه باید گفت که این اثر مهم ترین تیتراژی است که تا کنون در آثار ده نمکی اجرا شده و همچنین جزو شاخص ترین تیتراژها در تاریخ سینمای ایران محسوب می شود. کلام در سطح بسیار خوبی قرار دارد. موسیقی ساخته شده چه در بخش ملودی و چه در بخش تنظیم در سطح مطلوبی قرار دارد و در ضمن اثری متفاوت محسوب می شود. ملودی گیرا، تنظیم پاپ – ارکسترال و استفاده مناسب از گروه کر توانسته معنا و مفهوم کلام را به خوبی به شنونده منتقل سازد. اگرچه در این قطعه خواننده سعی خود را جهت اجرایی مطلوب انجام داده ولی با توجه به اجرای دشوار این ملودی و کلام آن، اگر خواننده ای توانمندتر که در ضمن از مقبولیت عمومی بیشتر نیز برخوردار بود برای اجرای این اثر انتخاب می شد، قطعا این قطعه به شهرت بیشتری دست می یافت.

 تیتراژ اخراجی‌های سه باصدای بهنام صفوی:

دانلود

متن شعر اخراجی های سه:

فصل‌های پیش از این هم ابر داشت
بر کویرم بارشی بی‌صبر داشت

اینک اما عده‌ای آتش شدند
بعد کوچ کوه‌ها آرش شدند

بعضی از آنها که خون نوشیده‌اند
ارث جنگ عشق را پوشیده‌اند

عده‌ای حسن القضاء را دیده اند
عده‌ای را بنزها بلعیده اند

بزدلانی کز هراس ابتر شدند
از بسیجی‌ها بسیجی تر شدند

توچه می‌دانی تگرگ و برگ را
غرق خون خویش،‌ رقص مرگ را

تو چه می‌دانی سقوط “پاوه” را
“عاصمی” را “باکری” را “کاوه” ‌را

با همان‌هایم که در دین غش زدند
ریشه اسلام را آتش زدند

پای خندق‌ها احد را ساختند
خون فروشی کرده خود را ساختند

زنده‌های کمتر از مردارها
با شما هستم، غنیمت خوارها

بذر هفتاد و دو آفت در شما
بردگان سکه! لعنت بر شما

باز دنیا کاسه خمر شماست
باز هم شیطان اولی الامر شماست

با همانهایم که بعد از آن ولی
شوکران کردند در کام علی

گفتنی است، علاوه بر تیتراژ با کلام اخراجی های سه ، دو قطعه موسیقی غیرمجاز نیز مجددا تنظیم و اجرا شده و با لحن کمدی در فیلم اخراجی های سه گنجانده شد و موزیک ویدئوهایی نیز برای آن ها تهیه شده بود. همچنین بخش های تقریبا کاملی از یک قطعه موسیقی غیرمجاز دیگر نیز در طول این اثر سینمایی پخش گردید. در مجموع، موسیقی نقش پررنگی در فیلم اخراجی های سه ایفا کرد.

نه: “رسوایی” عنوان دیگر اثر سینمایی ده نمکی است که در سال 1391 ساخته شد. در این اثر سینمایی “علیرضا وکیلی منش”، خواننده جوان موسیقی سنتی، قطعه ای را در انتهای این فیلم اجرا نمود. این قطعه که در ساختار موسیقی سنتی و به صورت ارکسترال بر اساس اشعاری از مولانا، حافظ و خیام ساخته شده بود، توسط پیروز ارجمند آهنگسازی و تنظیم گردید.

این قطعه نیز در مجموع در ارکان مختلف خود واجد ویژگی های مثبتی است و می توان از آن به عنوان اثری خوب یاد کرد.

تیتراژ رسوایی با صدای علیرضا وکیلی منش:

دانلود

متن شعر رسوایی :

زاهد از کوچه رندان به سلامت بگذر

تا خرابت نکند صحبت بدنامی چند

زاهد ظاهرپرست از حال ما آگاه نیست 

در حق ما هر چه گوید جای هیچ اکراه نیست

آمده ام که تا به خود گوش کشان کشانمت

بی دل و بی خود کنمت در دل و جان نشانمت

آمده ام بهار خوش پیش تو ای درخت گل

تا که کنار گیرمت خوش خوش و می فشانمت

آمده ام که تا تو را جلوه دهم در این سرا

همچو دعای عاشقان فوق فلک رسانمت

جان و روان من توئی ، فاتحه خوان من توئی

فاتحه شو تو یکسری تا که به دل بخوانمت

صید منی شکار من گرچه ز دام جسته ای

جانب دام باز رو، ور نروی برانمت

گفتنی است، همچنین در فیلم رسوایی اثر مشهور “قطعه ای از بهشت” که با عنوان “آمده ام” نزد مردم شناخته می شود با صدای “محمدعلی کریم خانی” نیز مورد استفاده قرار گرفته بود که البته این اثر پیش از این تولید شده بود و مختص این فیلم ساخته نشده است.

ده: پنجمین فیلم سینمایی مسعود ده نمکی ، “معراجی ها” نام دارد که در سال 1392 ساخته شد. معراجی ها هم نام فیلم سینمایی است که در سال 92 اکران شد و هم عنوان سریال تلویزیونی است که در 30 قسمت تولید و شهریور و مهرماه 93 از طریق شبکه یک سیما به روی آنتن رفت. معراجی ها در دو نسخه سینمایی و سریالی، دارای تیتراژ واحد با کلام پایانی است که توسط “امیر تیموری” خواننده تازه کار پاپ و همخوانی “نسیم بدیسار” اجرا شده است. “امیر توسلی” ترانه سرا، ملودی ساز و تنظیم کننده این قطعه می باشد. یادآور می شود این قطعه که “یه پلاک” نام دارد با نگاهی به نوحه مشهور “عشق یعنی یه پلاک” که پیش از این توسط محمود کریمی، مداح نام آشنا اجرا شده، ساخته شده است.

مضمون این قطعه درباره شهدای گمنام است که کاملا مرتبط با موضوع این مجموعه می باشد و به صورت بسیار احساسی و تاثیرگذار ساخته و اجرا شده است و با پخش آن مخاطب می تواند با آن ارتباط لازم را برقرار سازد و  در مجموع قطعه موفق و در عین حال قابل تاملی است. نقطه قوت اصلی اثر در بخش ملودی آن است. ملودی روان و گیرای اثر چه در بخش با کلام چه در موسیقی متن، کاملا با مخاطب ارتباط برقرار می سازد. ساز آکاردئون در این موسیقی نیز به وضوح مورد استفاده قرار گرفته است.

نکته دیگر درباره قطعه یه پلاک، همخوانی یک خواننده زن با خوانده مرد است. در مواجهه اول مخاطبان با این اثر، وضوح صدای همخوان زن و بالا بودن صدای وی در بخشی از قطعه، مخاطب را تا حدودی به تعجب وا می دارد. چون معمولا اگر هم در موسیقی پاپ صدای همخوان خانم مورد استفاده قرار می گیرد تا این اندازه مشخص و پررنگ نیست. در بخش هایی این همخوان خانم در گام های بالاتر و تحریرهای افزون تری نسبت به خواننده مرد ظاهر شده و این چنین صدای وی بعضا نسبت به خواننده مرد بیشتر به چشم می آید.

گفتنی است، این تیتراژ در نسخه تلویزیونی پس از 4 قسمت که مانند نسخه سینمایی پخش شد در قسمت پنجم دچار تعدیل شد و صدای همخوان زن پایین تر آمد و به صورت کم رنگی شنیده شد. خاطرنشان می شود، معمولا مجوز پخش چنین آثاری که صدای همخوان خانم بعضا بالا و واضح باشد در سیما و حتی در آلبوم های موسیقی پاپ مجاز صادر نمی شود و احتمالا به دلیل مضمون دفاع مقدسی اثر، با اغماض در بخش های ابتدایی پخش اثر از سیما، با این قطعه برخورد شده ولی پس از پخش چند قسمت، مجددا قطعه را اصلاح کرده اند.

معمولا در قطعاتی که به این صورت صدای یک خانم و یک آقا کنار هم قرار می گیرد مخاطب دچار دو گانگی می شود و بخشی از حواس وی معطوف به تمایز صدای این دو می شود و این چنین بخشی از کلام و موسیقی را از دست می دهد. اگر این قطعه به یک خواننده توانمند و با احساس جهت اجرا سپرده می شد، اثر به توفیق بیشتری نائل می شد.

ترانه “یه پلاک” با صدای امیر تیموری:

دانلود

متن ترانه یه پلاک:
 

یه پلاک ، که بیرون زده از دل خاک
روی اون ، اسمیه از یه جوون
یه پلاک ، از دل خاک
یه پوتین ، فقط مونده از یه جوون که خوابید روی مین
استخون ، یه کلاه با یه عکس وصیت نامه ی غرق خون
یه جوون ، که پدر شد و پر زد و دخترکش رو ندید
دختری ، که پدر رو ندید و آغوش پدر نچشید
یه پدر ، بیست و چند ساله و چند ماهه چشماشو دوخته به در
مادری ، منتظر واسه دیدن قامت و روی پسر
یه پلاک ، از دل خاک…

عشق یعنی یه پلاک ، که زده بیرون از دل خاک
عشق یعنی یه شهید ، با لبای تشنه سینه چاک
عشق یعنی یه جوون ، یه جوونه بی نام و نشون
عشق یعنی یه نماز ، با وضو گرفتن توی خون
عشق یعنی انتظار،  تو دل یه مادر بیقرار
چشم تر مونده به راه ، واسه نشون یه مزار
عشق یعنی یه پدر ، که شبها بیداره تا سحر
عشق یعنی یه خبر ، خبر یه مفقود الاثر

حرف آخر

مسعود ده نمکی در آثار تصویری اش نشان داده که سلیقه خوبی در انتخاب موسیقی دارد و قطعاتی که اختصاصی و برای تیتراژها و بعضا متن آثار وی ساخته شده اند در مجموع قطعات قابل قبول و در برخی مواقع بسیارخوبی هستند. البته اگر در بخش خوانندگی در برخی قطعات انتخاب های بهتری صورت می گرفت این آثار در سطح بالاتری قرار می گرفتند.

پیشنهاد می شود قطعات ساخته شده در تیتراژ فیلم های سینمایی و سریال های این کارگردان در کنار گزیده ای از موسیقی بدون کلام این آثار در قالب یک آلبوم موسیقی روانه بازار موسیقی کشور شوند؛ اگر چه معمولا در نسخه های ویدیویی آثار ده نمکی که در نمایش خانگی عرضه می شوند این قطعات با کلام در بخشی با عنوان خاطرات گنجانده می شود ولی نسخه اصل و با کیفیت صوتی باید در قالب آلبوم مجزا آماده و راهی بازار موسیقی کشور گردد.