محسن نفر

محسن نفر، آهنگساز، ردیف‌دان و نوازنده برجسته تار و سه‌تار در زمره نخستین موسیقی‌دانانی است كه پس از انقلاب ظهور كردند. او در سال 1339 در محله حشمتیه تهران و در میان خانواده‌ای مذهبی چشم به جهان گشود. در دوازده سالگی به «هنرستان عالی موسیقی ملی» که آن زمان توسط «علی‌نقی وزیری» اداره می‌شد، وارد شد و از محضر اساتیدی همچون «رضا وُهدانی» بهره‌مند گردید.

در این رابطه خودش می‌گوید:
«اولین دوره تحصیل در مدرسه راهنمایی به موازات آخرین دوره نظام قدیم با ما شروع شد. از اوایل دهه 50 و پس از سه سال که ما درس خواندیم، نظام قدیم شامل دو دوره شش ساله تحصیلی کاملاً برچیده شد. هنرستان در آن زمان، هم شاگردان سال اول راهنمایی را می‌پذیرفت و هم چهارم دبیرستان نظام قدیم را. من تا کلاس سوم راهنمایی تمام درس‌های نظام آموزشی آن دوره را به اضافه درس موسیقی خواندم. اما از اول دبیرستان به بعد، بیشتر درس‌های ما دروس عملی و نظری موسیقی بود و کمی هم درس‌های دبیرستان به آن افزوده شد.»

کودکی و نوجوانی نفر اگرچه در فضای هنر موسیقی طی می‌شد اما تربیت خانوادگی‌اش نشان می‌دهد که مسائل انقلابی برای او حائز اهمیت بوده است. تا جایی که در یکی از بازدیدهای «محمدرضاشاه پهلوی» از هنرستان، وقتی كه 15 سال بيشتر نداشت، هنگامی که شاه وارد می‌شود او تنها کسی است که در جای خود می‌نشیند و اهمیتی به حضور شاه نمی‌دهد. این برخوردهای غیورانه از نوجوانی چون او اتفاقی نبود. چنان‌که هنگام بازدید امیرعباس هویدا نخست‌وزیر رژیم پهلوی نیز دوباره تکرار شد:

«روزی هویدا نخست وزیر وقت هم که به این هنرستان آمد، بعد از ورود به کلاس با بی‌اعتنایی من روبه‌رو شد که حتی تا نیمه هم بلند نشدم؛ هویدا نگاهی از سر غضب به من انداخت و ماجرا را از مدیر مدرسه جویا شد که تنها ممتاز و برجسته بودن من در مدرسه، مدیر را مشغول به آوردن بهانه‌های مکرر کرد!»
امروز «نفر» تنها لطف و عنایت خداوند را واسطه‌ای می‌داند که توانسته است از آن شرایط، جان سالم به در ببرد.

هم‌زمان با آغاز دوره دوم هنرستان بنا به پیشنهاد مرحوم وُهدانی به استاد «علی‌اکبرخان شهنازی» معرفی شد که این دوره پنج سال به درازا کشید. آن روزها عشق و علاقه محسن نفر به تار، هفته‌ای شش جلسه او را به پای درس استاد شهنازی می‌کشاند؛ به طوری که علاوه بر کلاس‌های روزانه و شبانه استاد شهنازی در هنرستان، در کلاس‌های ایشان در «مکتب صبا» نیز حضور می‌یافت و از خرمن دانش ایشان بهره‌ها می‌گرفت. او به مدت چهار سال از محضر ایشان بهره‌مند شد؛ به طوری كه خودش معتقد است این چهار سال به اندازه ۲۴ سال مفید بوده است!
«من از سال 57-1353 بخت آن را داشتم که شش روز در هفته نزد ایشان بروم. بعد از انقلاب با تعطیلی مکتب صبا در خیابان ظهیرالدوله، موزه صبای فعلی، این ایام به چهار روز در هفته تقلیل یافت. در واقع من جزء آخرین و جوان‌ترین شاگردان استاد شهنازی بودم و همه آثار ایشان شامل ردیف پدرش میرزا حسین‌قلی و ردیف عالی خودش و تعداد زیادی رِنگ، پیش درآمد و دیگر قطعات ساخت آن استاد را آموختم و نواختم.»

در سال 55 بنا به پیشنهاد مرحوم استاد «محمود کریمی» و دعوت رئیس وقت مرکز حفظ و اشاعه موسیقی «مرحوم دکتر داریوش صفوت» جهت تدریس «تار» و «سه تار» وارد مرکز شد و ضمن تدریس، از محضر اساتیدی همچون مرحوم «یوسف فروتن» و مرحوم «سعید هرمزی» نیز بهره‌مند شد.
«تدریس من در نوازندگی از حدود سال 55-1354 شروع شد. من نوجوان بودم و مرحوم استاد «محمود کریمی» از ممتحنان مرکز حفظ و اشاعه، کار مرا خوب ارزیابی کرد. او مرا برای تدریس به مرکز معرفی کرد و این اتفاق برای من که در دوران نوجوانی بودم، خیلی مهم بود. چون معمولاً مدرسان مرکز از میان لیسانسه‌ها و استادان برجسته انتخاب می‌شدند. تدریس در مرکز را تا سال 1362 که مدیریت و اوضاع و احوال آنجا تغییر کرد، ادامه دادم.»

نفر، هر سال در دبیرستان شاگرد اول شد. تا اینکه در سال 1357 با رتبه اول از «هنرستان عالی موسیقی ملی» فارغ التحصیل شد و سپس با شرکت در آزمون ورودی گروه موسیقی و اخذ رتبه اول توانست وارد دانشکده هنرهای زیبا شود.
در سال 1359 با وقوع انقلاب فرهنگی و پس از سه ترم تحصیل در این دانشکده، رشته موسیقی به مدت نه سال از دانشگاه‌های کشور حذف شد. در این میان، نفر با قبولی در رشته فلسفه در سال 1365 تحصیل را از سرگرفت.

«به ما گفتند باید تغییر رشته بدهید و به یکی از رشته‌های علوم انسانی بروید. این خوشحال‌کننده‌ترین خبری بود که در آن زمان شنیدم. در واقع سطح آموزشی هنرستان موسیقی آن قدر خوب و مطلوب بود که در دانشکده مطلب تازه‌ای برای ما وجود نداشت. ما هفت سال در هنرستان نزد بهترین استادان تحصیل کرده بودیم و سطح علمی بیشتر بچه‌های هنرستان از دانشگاه بالاتر بود. در دانشگاه از دیپلمه‌های طبیعی و ریاضی هم دانشجو می‌پذیرفتند که آنان معمولاً سوابق تخصصی دانش‌آموزان موسیقی را نداشتند. آنها معمولاً فقط علاقه یا گوشه‌چشمی به آواز یا یکی از سازها داشتند. گذراندن چهار سال دوره دانشگاه نیز برای آنان بسیار سخت بود و باید خودشان را به ما می‌رساندند. در صورتی که دروس دانشگاهی برای بچه‌های ما تکراری و سطح پایین بود ولی در هر صورت، ادامه تحصیل برای ما به اخذ مدرک می‌انجامید.

وقتی رشته موسیقی تعطیل شد، گفتم موسیقی را که بلدم و ادامه می‌دهم؛ پس فرصت خوبی بود تا به علاقه دیگرم، فلسفه، برسم. تنها کسی که از دانشجویان موسیقی به رشته فلسفه رفت من بودم. بقیه یا علاقه و شناخت نداشتند یا قبول نشدند، چون شرایط پذیرش دانشجو در گروه فلسفه بسیار سخت بود. سال 1365دوباره درس را از صفر شروع کردم.»
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، محسن نفر با ورود به «حوزه اندیشه و هنر اسلامی»، واحد موسیقی آن نهاد را با همكاری «سید حسام‌الدین سراج» بنیان گذاشتند. آثار استاد نفر، به جز تک‌قطعه‌هایی که در دوره تحصیل ساخته و اجرا کرده است، در این دوره وارد فاز دیگری می‌شود.

آهنگ‌سازی و تک‌نوازی تار در آلبوم «وصل مستان» یا نینوا (3) در سال‌های 5-1364،
آهنگ‌سازی و تک‌نوازی تار در آلبوم «شمس الضحی» یا نینوا (4) در سال‌های 6-1365،
و تک‌نوازی تار در «باغ ارغوان» یا نینوا (5) در سال 7-1366 است.

نفر همچنین در این دوران در زمینه «موسیقیِ فیلم» فعال بوده است. موسیقی فیلم‌های داستانی کوتاه و نیمه‌بلند «مرگِ دیگری» (محمدرضا هنرمند)، «هودج» (مجید مجیدی)، «معبر» (بهزاد بهزادپور)، و نیز موسیقی فیلم‌های «گورکن» (محمدرضا هنرمند)، «بلمی به سوی ساحل» (رسول ملاقلی پور) و «روزنه» (جمال شورجه) از آثار محسن نفر است.
به جز اینها، او آهنگسازی آلبوم «یاد یار» به خوانندگی حسام الدین سراج را که اولین آلبوم در رثای بنیانگذار جمهوری اسلامی است و به مناسبت اولین سالگرد عروج امام خمینی تهیه شده بود، بر عهده داشته است. «یاد یار» آخرین اثر گروه‌نوازی اوست كه در سال ۱۳۶۹ روانه بازار شد. محسن نفر آهنگ‌هاي اين آلبوم را قبل از ارتحال امام (ره) مي‌سازد و كشف آن را در دفتر آهنگ هايش در ایام رحلت امام، محبت و توجهي از سوي خدا به مناسبت ارتحال امام مي داند.

حضور نفر اگرچه در کنار سراج توانست مرکز موسیقی حوزه هنری را به عنوان جریان تازه‌ای در موسیقی ایرانی بشناساند اما متأسفانه دیر نپایید. در سال ۱۳۶۸ محسن نفر بعد از ضبط نینوا 6 با حوزه هنری قطع رابطه می‌كند. او می گوید در آن سال به علت تغییر نگرش مدیریت حوزه نسبت به موسیقی، اثر وی عملاً بلوكه شد. به طوری كه نه حاضرند نینوا 6 را منتشر كنند و نه اصل آن را به آهنگساز عودت می‌دهند تا خود از مسیر دیگری اقدام به انتشار آن كند.

ایشان در سال 1370 به رتبه علمی استادیاری در «موسیقیِ سنتی» از وزارت فرهنگ و آموزش عالی کشور نائل آمد و هم‌زمان تحصیلات خود را در رشته‌های الهیات، فلسفه غرب و فلسفه اسلامی تا مقطع کارشناسی ارشد ادامه داد.
«واحدهای فلسفه و موسیقی به هم مربوط نبودند.  در سال 1370 در حالی که هنوز دانشجو بودم از طرف وزارت علوم رتبه علمی استادیاری موسیقی را دریافت کردم و در سال بعد، موفق به دریافت لیسانس فلسفه شدم. در آن زمان عضو هیئت علمی دانشگاه بودم و در دانشکده هنرهای زیبا تدریس می کردم. البته کار تدریس را به عللی در سال 1375 رها کردم.»

اما محسن نفر پس از وقفه‌ای کوتاه تدریس را دوباره از سال 1380 در دانشکده صداوسیما پی گرفت و هنوز آن را ادامه می دهد به طوری که خودش می‌گوید:
«امروز به جز دانشکده صداوسیما و کلاس‌های خصوصی، در واحد موسیقی دانشگاه علمی-کاربردی هم به این کار مشغولم. ضمن اینکه سابقه تدریس در هنرستان و دانشگاه سوره و کلاسهای آزاد دانشگاه امیرکبیر را نیز دارم.»

محسن نفر که امروز در کسوت استادی مسلم و صاحب‌سبک تار مطرح است، نسبت به اساتید خود همواره با احترام و تواضع یاد می‌کند و می‌گوید:
«من مرهون زحمات و محبت‌های بی‌دریغ استادانی چون سعید هرمزی، یوسف فروتن، عبدالله دوامی و محمود کریمی هستم. در زمان تدریس من در مرکز، این عزیزان استادان دوره عالی بودند که برای ورود به آن دوره باید امتحان می‌دادیم. در واقع افرادی مثل من که به مبتدیان درس می‌دادند، خود از محضر این استادان بهره می‌بردند.»

در سال 1380 شرکت سروش نخستین اثر تک‌نوازی تار محسن نفر را با نام «فکر نو» منتشر کرد. در حال حاضر او چهار آلبوم تک‌نوازی تار را آماده انتشار دارد. در این زمینه او می گوید:
«تعداد زیادی آثار بی‌کلام، ساخته یا ضبط کرده‌ام که به تدریج با رفع اشکالات انتشاراتی در نظام فرهنگی هنری مملکت، آنها را منتشر خواهم کرد.»
استاد محسن نفر هم اکنون به اجرا (داخل و خارج از کشور)، تحقیق و پژوهش در عرصه موسیقی و تدریس در دانشکده های موسیقی کشور اشتغال دارد.