شعر دفاع مقدس، شعر اجتماعی زمان خود بود

راه‌نوا- متن زیر تشریح دیدگاه‌ نعمت‌الله سعیدی در خصوص شعر دفاع مقدس است که توسط خود او نوشته شده و در آن بیان می‌کند که تمایز این گونه نه به سبب شعریت آن بلکه به دلیل محتوا و مضمون آن است:

شعر دفاع مقدس مقوله ای سوای شعر انقلاب و شعر معاصر ایران نیست. در نهایت انکه این اسم به برهه ای خاص از تاریح ادبیات و شعر ایران اشاره می کند. این سخن بیشتر بدین معناست که اصطلاح شعر دفاع مقدس نه به سبک شعری خاص اشاره می کند نه می توان آن را فقط به موضوعاتی معدود مثل شهید و غیره محدود کرد. بنابراین وقتی از نظر تاریخی نگاه کنیم می توان به ژانری در شعر معاصر ایران با عنوان شعر دفاع مقدس اشاره کرد که از لحاظ سبکی، تفاوت عمده ای با شعر معاصر ندارد.

شعر دفاع مقدس شعری است متعهد و در مقابل هنر برای هنر چنین شعری بیشتر به پیام اهمیت می دهد و محتوا نه قالب. برای همین بیشتر تحولات فرمی این شعر مقوله هایی است از جنس «غزل‌مثنوی». شاعران این دسته چون هدفمند بوده اند و متعهد و به پیام اهمیت می داده اند، در هر قالبی که کار کرده اند فقط سعی کرده اند که پیام خود را به صورت بهتر ارائه دهند و برسانند. این ویژگی یاد شده در شعر انقلاب به مفهوم کلی وجود دارد. شاعران موفق و مطرح این دوره کمتر در قید فرم بوده اند و بنا بر نیاز از قالب های رباعی و غزل و مثنوی گرفته تا نیمایی و سپید  استفاده کرده اند و بهره برده اند زیرا در هنر متعهد سعی می شود با همان فرمهایی کار بشود که مخاطب آشنایی دارد و زودتر و بهتر می تواند محتوا و پیام را بگیرد. اگر نوآوری هایی ضروری بوده به ساختارشکنی کلی در فرم نینجامیده است. مثلا غزل با همان فرم غزل ارائه شده است.

در زبان فارسی شعر جایگاه ویژه ای دارد و ایرانیان عنایت خاصی به آن داشته اند. به غیر از این، شعر هنر نطق و بیان است و انسان در دردجه اول موجودی است ناطق و رسالت شعر نسبت به دیگر هنرها سنگین تر است. اما متاسفانه با وجود شاعران برجسته و ممتازی که در زمینه شعر دفاع مقدس کار کرده اند، این شعر تا جایگاه اصلی خود فاصله زیادی دارد.

دینی بودن شعر دفاع مقدس منافاتی با ملی بودن آن ندارد. به علاه با توجه به دامنه گسترده ای که در آنها دین عمل می کند، موضوعاتی همچون عاشقانه های مجازی، عدالت اجتماعی، عاشورا و ادبیات عاشورایی، شهید و شهادت، انتظار، مدح ائمه اطهار(ع)، عرفان اسلامی، فلسفه، ظلم ستیزی، صدور انقلاب، قیام انتفاضه و مساله فلسطین و حتی روشنفکرستیزی و بدحجابی می تواند عرصه فعالیت شعر دفاع مقدس باشد.

به این ترتیب اگر از منظر محتوا و نه تاریخی به شعر دفاع مقدس نگاه کنیم، این شعر به هیچ وجه محدود به همان دوره هشت ساله جنگ تحمیلی نمی شود. در واقع این شعر همان شعر انقلاب و شعر معاصر است که بنا بر شرایط زمانی به تعهد و رسالت شاعرانه اهمیت داده و در همین مسیر می تواند به ادامه حیات بپردازد زیرا دفاع در ساحت مقدس و نامقدس هنوز هم مطرح است و اتفاقات شاعر مسئولیت بیشتری یافته است. نه دشمن از بین رفته، نه خلع سلاحی صورت گرفته نه گوشه گیری و انزوا مورد تایید است.

الغرض تمایز و شخصیت ادبی و هنری شعر دفاع مقدس در بخش دفاعی و مقدس بودن آن است نه شعریت آن. با توجه به همین دو عنصر است که باید به شعر دفاع مقدس نگریست، آن را نقد و بررسی کرد و احتمالا به شرح وظایف آن پرداخت و به سمت جایگاه و منزلت راستینش در آینده دور و نزدیک رهنمون شد. مهم تر اینکه بر خلاف دیدگاه های رایج با تعمیم دو عنصر دفاع و مقدس بودن این شعر، می توان عمدتا بر عنصر شعریت آن متمرکز شد و فرازمانی با آن برخورد کرد. در این حالت است که می بینیم غزل «کجایید ای شهیدان خدایی» مولانا، بسیاری از دوبیتی‌های باباطاهر و … که صدها سال قبل سروده شده  در دوره دفاع مقدس حضور داشته و زبان حال مردان دفاع مقدس نیز بوده اند.

_{نعمت‌الله سعیدی}