استادی که آقازادگی نکرد

 راه نوا – در آستانه مراسم پاسداشت بیش از ۴۰ سال تلاش متعهدانه استاد مجید انتظامی و رونمایی مستند ابوایست، روزنامه وطن امروز با امیر صادق محمدی، کارگردان مستند استاد مجید انتظامی به گفت و گو نشسته است.

«آژانس شیشه‌ای»، «روز واقعه»، «از کرخه تا راین»، «ترن»، «دوئل»، «سردار جنگل»، «عقاب‌ها»، «مریم مقدس»، «کانی مانگا»، «بوی پیراهن یوسف»،«حمله به اچ۳» «تنهاترین سردار»، «مردان آنجلس»، «شیخ بهایی»، «کلاه پهلوی» و… ؛ ممکن است که قصه برخی از این فیلم‌ها در خاطرتان نمانده باشد و شاید شخصیت‌های‌شان در ذهن‌تان کمرنگ و بعضا محو شده باشند اما بی‌شک موسیقی متن عمده‌ای از این آثار خاطره مشترک اکثر ایرانی‌هاست. آثاری که موسیقی متن‌شان همگی  مخلوق استاد مجید انتظامی هستند.

استاد مجید انتظامی تحول‌آفرین موسیقی متن سینما در ایران، از جمله هنرمندان و هنراندیشانی است که برای برجسته کردن خود نیازی به دست‌اندازی ارزش‌ها و هنجار‌ها نداشت و برعکس، آثارش نسبت مستقیمی با ارزش‌های ایرانی و اسلامی دارد به گونه‌ای که بخش زیادی از جامعه با مردان آنجلسش به اعجاز خدا در دل تاریخ سفر می‌کنند و با حمله به اچ۳  دفاع‌مقدس را در برابر خود می‌بینند و بوی پیراهن یوسفش آزادگان را به میهن بازمی‌گرداند و آژانس شیشه‌ای، خبر از غربت حاج کاظم‌ها می‌دهد. وی همچنین سمفونی‌های  «ایثار»، «انقلاب اسلامی»،«مقاومت»، «خرمشهر»، «این فصل را با من بخوان» و«صلح» را نیز روی صحنه برده است.

استاد مجید انتظامی  متولد ۱۸ اسفند ۱۳۲۶ در تهران است. وی با راهنمایی‌های پدرش، عزت‌الله انتظامی همراه با ۲ برادر خود به تحصیل موسیقی پرداخت. انتظامی تحصیلات موسیقی را در کنسرواتوار تهران آغاز و  سپس برای معالجه بیماری کلیه و ادامه تحصیل به آلمان سفر می‌کند. وی فارغ‌التحصیل کنسرواتوار برلین است. انتظامی در آلمان نزد اساتیدی چون «کارل اشتاین» تحصیل موسیقی را ادامه می‌دهد و با ارکسترهای زیادی همچون ارکستر سمفونیک برلین و ارکستر فیلارمونیک آلمان همکاری می‌کند. سال ۱۳۵۳ پس از بازگشت به ایران در ارکستر سمفونیک تهران استخدام شده و تدریس در دانشگاه تهران و هنرستان عالی موسیقی را از همین سال آغاز می‌کند و قطعاتی را نیز برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌سازد.

نخستین تجربه موسیقی تصویری‌اش با ساخت موسیقی فیلم کوتاه «زال و سیمرغ» در سال ۱۳۵۶ بود و با ساخت موسیقی فیلم «سفر سنگ» به‌طور حرفه‌ای کار ساخت موسیقی فیلم را آغاز کرد. او تاکنون بیش از ۸۰ موسیقی فیلم نوشته است و از پرکارترین آهنگسازان سینمای ایران  به شمار می‌آید. از آثار دیگرش حدود ۱۰ موسیقی صحنه‌ای است که در اجرای بعضی از آنها به عنوان نوازنده حضور داشته است. او در دانشکده موسیقی دانشگاه هنر نیز به تدریس پرداخته و داوری بیست و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر را نیز عهده‌دار بوده است. همسر وی، آذرنوش صدر سالک نوازنده چنگ، پیانو و مدرس موسیقی است. امروز اهالی هنر و سینما برای استاد انتظامی آیین بزرگداشتی برگزار می‌کنند که در آن از مستند «ابوایست» ساخته امیر صادق‌محمدی  نیز رونمایی می‌شود. این مستند پرتره، به زندگی و فعالیت‌های استاد انتظامی می‌پردازد به همین مناسبت گفت‌وگویی با امیر صادق‌محمدی، کارگردان این مستند داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

 «اُبوایست» نام مبهمی برای مخاطبان است، درباره اسم مستند توضیح می‌دهید؟
نام مستند ابوایست به خاطر ساز «اُبوا» انتخاب شد. ابوا ساز اختصاصی استاد مجید انتظامی است و مانند نوازنده پیانو که به آن پیانیست می‌گویند، به نوازنده ابوا هم ابوایست گفته می‌شود. ابوا یک ساز بادی است که چند ویژگی منحصر به فرد دارد. اول اینکه در نواختن بسیار دشوار است و ریشه‌ آن در ساز سرنای ایرانی است. نکته دیگر آنکه چون نوازنده این ساز در مرکز ارکستر نشسته و سایر نوازندگان سازشان را به کمک صدای آن کوک می‌کنند، به همین جهت ساز بسیار مهمی محسوب می‌شود. ما از این ویژگی‌ها در نوشتن فیلمنامه استفاده کردیم و در نهایت نام مستند نیز «ابوایست» انتخاب شد.

 چه شد که سراغ پرتره استاد انتظامی رفتید؟
مدتی پیش دوره آموزشی موسیقی متن فیلم را با استاد انتظامی ‌گذراندم. در همان جلسات دیدم ما با دریایی از آثار فاخر و ماندگار مواجهیم که ایشان خالق‌شان بوده‌اند. همچنین این نکته توجهم را جلب کرد که آثار استاد انتظامی همواره در ذهن و یاد مخاطبان است در حالی که کمتر از خود استاد یاد می‌کنیم. از سوی دیگر ایشان شخصیت بسیار جالبی دارند که در همان جلسات اول من را درگیر خود کرد. اگرچه ما به‌واسطه‌ حضور در فضای سینما و مستند با استاد انتظامی آشنایی داشتیم اما وقتی این آشنایی نزدیک‌تر شد، فهمیدم ابعاد بسیار زیادی از شخصیت این استاد مغفول واقع شده است. این شخصیت و آثارشان آنچنان وسیع هستند که بخش بزرگی از آن همواره از توجه اهالی هنر و عامه مردم به دور بوده است. من به جد اعتقاد دارم استاد انتظامی در حوزه موسیقی دین بزرگی به گردن سینمای پس از انقلاب دارد.

 یکی از دشواری‌های بزرگ مستندسازان، مقاومت سوژه‌ها برای پرداختن به آنهاست. مستند ساختن از شخصیتی مثل استاد انتظامی سخت نبود؟
سخت کلمه بسیار آسانی برای دشواری‌هایی است که در این راه کشیدم. نمی‌گویم آدم صبوری هستم ولی استاد برای تولید مستندی پیرامون خودشان به‌شدت مقاومت می‌ورزیدند.  همین الان هم به نظرم نقص‌هایی در کار هست و خیلی دوست دارم بیشتر وارد زندگی استاد انتظامی شوم، اما خب نتوانستم. هرچند شاید این مستند مورد قبول بسیاری از عزیزان قرار گرفته باشد، ولی خود بنده دوست داشتم این کار خیلی جلوتر برود. اما مقاومت ایشان در اینکه بخواهیم وارد زندگی ایشان شویم بسیار شدید بود. من از سال ۹۱ کار را شروع کردم و یکی از دلایلی که تولید این اثر بسیار طول کشید مقاومت شدید ایشان بود. اگر نبود همکاری و لطف دختر استاد، خانم گلنوش انتظامی که در جاهایی استاد و همسرشان را راضی به ادامه تولید مستند می‌کردند، بدون شک این اتفاق نمی‌افتاد.

 فیلمنامه مستندهای پرتره دارای سیر روایی هست ولی قصه برای رسیدن به یک جمله یا یک هدف است، شما چه چیزی را می‌خواستید نشان دهید؟
نکته اساسی که در مستند مطرح شده ؛ نخست معرفی ایشان و آثارشان است. نکته‌ بعدی آنکه ما دشواری‌های ابتدای زندگی ایشان را نشان می‌دهیم که چگونه توانست به آلمان برود و درحالی که هرکسی در جایگاه ایشان می‌توانست زندگی مرفه و قابل قبولی در کشورهای خارجی داشته باشد و موفقیت‌های بسیاری در عرصه‌ موسیقی جهانی رقم بزند اما ایشان به تهران بازگشتند. استاد زندگی آقازادگی نداشتند و من یک جاهایی اجازه‌ ورود و  پرداختن به برخی مسائل را نداشتم اما بدانید که ایشان با تحمل سختی بسیار رشد کردند و به موفقیت رسیدند. همین بازگشت ایشان به ایران  نیز مساله بسیار مهمی است. استاد ذاتا انسان وطن‌دوستی هستند و این موضوع باعث شد به ایران باز‌گردند و کار کنند. ایشان جایگاه بزرگی در عرصه‌ موسیقی جهان داشتند و دارند و به آسانی می‌توانستند فعالیت‌شان را معطوف به خارج از ایران کنند که در این صورت بدون شک از شهرت و سرمایه‌ چندبرابری برخوردار می‌شدند و در آلمان یا اتریش زندگی مرفهی برای خود رقم می‌زدند، اما به‌رغم برخی بدرفتاری‌ها و بدقولی‌های نهادها و سازمان‌های مربوط و کم‌لطفی برخی مسؤولان و رسانه‌ها، ایشان هنوز در ایران هستند و کار می‌کنند.

 طبیعتا شما در طول ساخت مستند آشنایی بیشتری نسبت به استاد پیدا کرده‌اید، برای‌تان کدام بعد از شخصیت ایشان جذاب‌تر است؟ 
به نظر من درونگرایی استاد انتظامی یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های ایشان است. ویژگی‌ای که شاید در این مستند  از آن استفاده چندانی نکردم، اما به نظر من استاد انتظامی فردی درونگراست و مسائل بسیاری را درون خودش می‌ریزد. نوازندگان بین خودشان یک قانون نانوشته دارند و مشهور است که هر نوازنده‌ای شبیه ساز خودش می‌شود و خصوصیات آن را به خود می‌گیرد. گاهی با هم شوخی می‌کنند که مثلا کسی که ساز «ترومپت» می‌زند تپل می‌شود و…. مرسوم است ابوایست‌ها آدم‌های درونگرایی هستند که با غصه و غم عجین شده‌اند.

 از ویژگی‌های بارز استاد انتظامی این است که طیف‌های فرهنگی مختلف، همواره نگاه مثبتی به ایشان داشتند، این علاقه فراگیر از کجا نشأت می‌گیرد؟
البته به نظرم متخصصان امر باید پاسخگوی این مساله باشند، اما آن چیزی که من استنباط می‌کنم این است که موسیقی ایرانی در سال‌های اخیر تضعیف شده است و گمان می‌کنم در این میان برخی افراد سد‌شکنی کرده و شروع به تولید موسیقی صحیح و ارزشی می‌کنند. استاد انتظامی از جمله برجسته‌ترین آنهاست. موسیقی صحیح و ارزشی که می‌گویم نه فقط به معنای ارجاع به یک مفهوم ارزشی است بلکه به معنای واقعی کلمه فاخر است. یعنی هم از لحاظ فنی در حد اعلا و هم متناسب با فرهنگ ایرانی ما و ارزش‌هایی است که برای ما تقدس دارند. این باعث شد که این موسیقی جان بگیرد و به فضای هنری غنا ببخشد؛ چیزی که دوباره در حال از دست دادن آن هستیم و می‌بینید افرادی در حال برجسته شدن هستند که از لحاظ موسیقایی و محتوا و مفهوم در رده‌های بسیار پایینی قرار دارند. این هم از کم‌لطفی مسؤولان است که از موسیقی فاخر غافل شده‌اند و موسیقی‌های مبتذل هر روز فراگیرتر می‌شوند. گمان می‌کنم پیشتازی استاد انتظامی در سینما، باعث شد ایشان قوت بسیاری در این حیطه پیدا کنند و افراد بسیار زیادی خواستار کار با ایشان باشند. شما ببینید از موسیقی «از کرخه تا راین» و «آژانس شیشه‌ای» و «حمله به اچ۳» تا موسیقی فیلم «اعتراض» مسعود کیمیایی همگی آثار استاد انتظامی هستند که عمدتا هم ماندگار شده‌اند. حضور ابراهیم حاتمی‌کیا، شهریار بحرانی و ابوالقاسم طالبی تا مسعود کیمیایی نشان می‌دهد که استاد آنچنان جانی به تن موسیقی سینمای ایران داده‌اند که طیف‌های گوناگون خواستار همکاری با ایشان هستند.

 آیا این فیلم جز جشنواره حقیقت، در جشنواره دیگری نیز به نمایش در می‌آید؟
این فیلم با هزینه و دغدغه شخصی شروع شد و خیلی از ارگان‌ها هم با وعده‌های دروغ ما را اذیت کردند. در واقع دلیل دیگری که موجب توقف تولید این کار در طول این ۵ سال شد،  همین مشکل بودجه بود که متاسفانه به هیچ وجه همکاری درستی با ما انجام نشد. در نهایت نیز مرکز مستند سوره پای کار آمد و اگر بنا باشد فیلم را به جشنواره‌ای بفرستیم با همکاری دوستان است. نخستین رونمایی فیلم نیز در همایش تجلیل از استاد انتظامی است. 
گفتنی است مراسم گرامیداشت استاد انتظامی امروز سه‌شنبه ساعت ۱۸ در تالار سوره حوزه هنری برگزار می‌شود.